Is vrije wil iets anders dan keuze vrijheid?
15-02-2016Hersenonderzoeker Dick Swaab is ervan overtuigd dat wij geen vrije wil hebben. Op 11 maart zal hij dat standpunt verdedigen in debat met onder andere bewustzijnsfilosoof Daniel Dennett tijdens het congres Bestaat vrije wil?
“Dat je onbewust een beslissing neemt, wil niet zeggen dat je die beslissing niet geïnformeerd neemt. Dat is het misverstand. Neurowetenschappelijke experimenten laten zien dat je een belangrijke beslissing als het kopen van een huis prima kunt nemen op basis van je gevoel. Dat betekent niet dat je die beslissing ‘zomaar’ neemt, die is wel degelijk gebaseerd op allerlei meegewogen informatie. Maar je beslist op een onbewuste, impulsieve manier. Achteraf verzint de cortex daar een al dan niet juist verhaaltje bij. Zo werkt ons brein nu eenmaal.” (bron:interview uit Psyche & Brein en kennislink).
Daniel Dennett is filosoof en heeft veel boeken geschreven over het bewustzijn. Hij vertelt in een video, dat mensen vaak andere dingen waarnemen, dan ze daadwerkelijk waarnemen. Met andere woorden mensen zien vaak iets wat er helemaal niet is en als je daar je vrije wil op loslaat, wat is dan nog een vrije wil. Hij toont ook letterlijk experimenten waaruit blijkt dat mensen vaak iets invullen wat er helemaal niet is. De vergelijking met goochelaars is dan ook een geschikte, omdat als wij in de zaal toekijken, vaak niet weten en willen weten hoe de truc in elkaar zit. Als wij het zouden weten is het niet meer leuk en fantasierijk. alles heeft te maken met onze waarneming en wat onze hersenen hebben opgeslagen als punt van herkenning. Je kunt dus je eigen brein voor de gek houden.
Dick Swaab schrijft over: "dat je een keuze maakt, wil nog niet zeggen dat het een vrije keuze is". Daniel Dennett richt zich meer op de waarneming om tot eenkeuze over te gaan, welke vaak gemanipuleerd kan zijn. De ervaring van de persoon die een keuze maakt is bepalend voor de keuze op dat moment.
In mijn onderzoek naar zelfwaardering neem ik het zelfvertrouwen apart. Het vertrouwen in jezelf komt tot stand door letterlijk te ervaren. Een peuter leert dat vanaf de eenkennigheidsfase tot een jaar of 4. door dingen te doen en te onderzoeken wat er gebeurt als je iets doet, geeft je een gevoel van vertrouwen. De peuter is dagelijks bezig te experimenteren op datgene wat geheel nieuw is voor de peuter en te ervaren welke resultaten eruit komen. Als ouders het kind daarbij ondersteunen (het zelf onderzoeken en ervaren), kan het kind een zelfvertrouwen ontwikkelen. Het kind neemt dan zelf waar en ervaringen worden opgeslagen.
Vertrouwen in eigen waarnemingen krijg je pas als je vooraf over bent gegaan op het maken van keuzes. Hoe pak ik dit aan? Wat gebeurt er als ik dit of dat doe? Dit is de experimenteerfase. Dus vooraf bepaald het kind wat het gaat onderzoeken of ondernemen. Dit noem ik zelf: het kind maakt gebruik van zijn eigen vrijheid om keuzes te maken (keuzevrijheid). door het leren maken van keuzes ervaart de mens dus wat de gevolgen zijn en de ervaringen worden opgeslagen in de cortex (lange termijn geheugen).
In principe gebeurt hetzelfde bij volwassenen. Alleen is het bewustzijn bij een volwassene net zoals een bibliotheek gevuld met herinneringen en ervaringen. De keuzes van een volwassene kijkt dan ook vaak naar het moment van de ervaring uit het verleden. Was het een nare ervaring of hadden de ouders voortdurend gecorrigeerd tijdens de experimenteerfase, zal de volwassene sneller een bekende keuze maken, dan opnieuw tot experimenteren overgaan. De waarneming zit al in het geheugen. Als er veel negatieve ervaringen zijn worden nieuwe keuzes vaak uitgesteld of juist niet uitgevoerd. In deze situatie gaat het brein reageren op het niet nemen van acties. De angst neemt toe en op deze wijze reageren de hormonen in het lichaam zelfs zo erg, dat het lichaam ervan verlamd kan raken. De angst neemt de overhand, zonder dat er aanleiding is in de context van het maken van een keuze. Dit is fysiologisch even een korte samenvatting hoe een depressie kan ontstaan. Depressieve mensen maken nauwelijks nog keuzes, de twijfel neemt de overhand. Het zelfvertrouwen is helemaal weggeëbd of heeft zich nooit echt kunnen ontwikkelen.
Keuze vrijheid is dus van levensbelang voor een gelukkig en gezond leven. Daaruit ervaar je een dosis zelfvertrouwen en de herinneringen worden opgeslagen. Nu komt de volgende vraag al snel naar boven: "als je vroeger steeds verkeerde keuzes had gemaakt, hoe zit dat dan met je zelfvertrouwen"?
Hoe maakt een mens verkeerde keuzes? Wat is dan verkeerd? Verkeerd benoemen we pas als een keuze ervaren wordt als iets wat niet is gelukt. Een peuter wil de trap opklimmen en valt steeds van de eerste trede af. De ervaring is dan negatief, het lukt niet. Dan bepaald het doorzettingsvermogen of de peuter het weer gaat proberen. Een doorzetter blijft net zolang oefenen totdat het lukt en slaat dan de ervaring van succes op. Alleen wordt die ervaring dan weer te niet gedaan doordat het zoveel keer mis was gegaan. Als een peuter stopt na het eerste experiment, ervaart het ook niet dat het wel degelijk kan lukken als hij het nog eens probeert. In dit geval, denk ik, is het belangrijk hoe de omgeving zich concentreert op het leerproces. Keuzes maken kan op gevoel, echter het lukt of het lukt niet. Keuzes maken kun je ook weloverwogen doen. Er zijn dus veel meer eigenschappen verantwoordelijk bij het maken van keuzes.
Even terug naar Dick Swaab. We hebben nog steeds geen grip op het maken van een vrije keuze, zoals wij dat zelf willen. Het brein slaat herinneringen en ervaringen op in ons geheugen en die herinneringen en ervaringen zijn dus steeds aanwezig bij het maken van een keuze. Is de keuze dan vrij? Neen, zegt hij. De herinneringen en ervaringen bepalen dan in hoeverre een keuze gemaakt gaat worden. Daniel Dennett zegt daarentegen, dat er wel een vrije wil is, als je die maar "juist" plaats in de context van hetgeen er gebeurt. Wat is de waarneming? als je al twijfelt aan de waarneming zul je niet snel een keuze kunnen maken. Je hebt de waarneming dus van jezelf te maken om daaruit een keuze te maken, of de waarneming nu klopt of niet.
Interessant debat wordt het op 11 maart tussen Daniel Bennett en Dick Swaab over onze vrije wil en over onze keuzevrijheid. Filosofisch kom ik zelf al in dubio als je hier dieper op in gaat. Alleen weet ik, dat je wel degelijk ergens een handvat nodig hebt om een hypothese op los te kunnen laten.
